De beste dichtbundels van 2014 (1)

Bovenstaande kopregel is onzinnig, tenzij het het gaat om en persoonlijke mening of een bewering waar je objectieve feiten voor kunt aandragen. In het geval van 2 4get her – 70 typewriter poems van de Weense kunstenaar-dichter Anatol Knotek zijn beide van toepassing.

Auteur: Anatol Knotek
Titel: 2 4get her – 70 typewriter poems – A Drama in Four Acts
Prijs: € 19
Waar te koop: visual-poetry.tumblr.com

Kunstenaarsboek

Het eerste wat opvalt, is de verschijningsvorm. Het boekje heeft geen standaard boekformaat, maar het standaard kantoorformaat A6, een in vieren gesneden A4’tje. Het papier is ook geen offwhite romanpapier, maar heel toepasselijk hagelwit als, … schrijfmachinepapier. Knotek is blijkbaar een ervaren handboekbinder, want hij heeft de prints van de 70- gedichten zelf ingelijmd in een (superstrakke) zelfgemaakte harde kaft. Het is dus feite een kunstenaarsboek.
Van deze ‘2014 Special Edition’ heeft hij een oplage van 150 gemaakt, allemaal gesigneerd. De prijs van 19 EUR is dus symbolisch, want hier zit het nodige nauwkeurige handwerk in. Nog afgezien van het werk aan de gedichten zelf; Knotek gebruikte o.a. plakband, een chirurgenmes en naald-en-draad om sommige gedichten te bewerken.

Anatol Knotek

Veel Nederlanders zullen Anatol Knotek kennen van zijn ‘geschreven’ portretten van kunstenaars als Van Gogh en Picasso (o.a. in Trouw gepubliceerd en hier te zien). Daarnaast beoefent hij het genre visuele poëzie/concrete poëzie, dat hij vaak uitvoert in de vorm van installaties en andere beeldende kunstvormen (zie het portfolio van Knotek). In de bundel heeft hij zijn werk van de afgelopen jaren als schrijfmachinegedichten verzameld.

Constellaties van woorden

De vorm van het boek is toepasselijk, want de concrete poëzie kende zijn hoogtepunt in de jaren 1950-1970, toen veel dichters hun werk niet alleen schreven op een schijfmachine, maar het vaak ook in die vorm uitvoerden, met de vaste letterafstand van de schrijfmachineletter als raster. De naam ‘concrete poëzie’ is gevormd naar analogie van de ‘concrete kunst’ van Theo van Doesburg, de pure abstracte kunst, die eigenlijk geen abstractie meer is. Bij concrete poëzie gaat het om pure constellaties van woorden en zinnen. De oorspronkelijk stroming was ook idealistisch: kunst moest toegankelijk zijn. Veel van de concrete poëzie van pioniers als Eugen Gomringer en Ernst Jandl zijn luchtige composities van woorden met vaak een woordgrap of rebus als pointe. Het bekendste concrete gedicht, van Gomringer, is een ring die bestaat uit herhalingen van het woord ‘silencio’, waarbij het gat in de ring dus de woorden eromheen verbeeldt (hier te zien).

Toespelingen op klassieke concrete poëzie

De gedichten van Knotek sluiten aan op het werk van de pioniers van het genre. In die zin is de bundel in twee betekenissen een retrospectief. Zijn vaak mooie vondsten zijn bijna altijd bloedeenvoudig te begrijpen. In het eenwoordsgedicht ‘Juggling’ vliegen rood en zwart gekleurde puntjes tussen de j en de i als jongleerballen door de witte ruimte. Een aantal gedichten zijn toespellingen op de oude meesters. Uit het woord ‘Kapitalismus’ laat Knotek bijvoorbeeld het anagram ‘Sau im Plastik’ ontstaan. Dit lijkt een toespeling te zijn op ‘Sau aus USA’ (1965) van Hansjörg Mayer (Hier te zien), eveneens een kapitalistisch getint anagramspel met een zeug in de hoofdrol. Knotek verwijst ook naar Gomringers iconische gedicht met een ring van het woord ‘verse’ in plaats van ‘silencio’ en het gedicht waarin de woorden ‘she loves me/she loves me not’ in de vorm van een zon of bloem staan, lijkt een echo van Apollinaires calligramme Lettre-Océan. De verwijzingen reiken nog verder terug. Het openingsgedicht, in het hoofdstuk ‘In the beginning’, bestaat uit alleen het woord ‘word’ en is dus een knipoog naar het Evangelie van Johannes.

Liefdesdrama

Het terugblikken in inhoud en vorm geeft bewust of onbewust een sentimenteel effect. Anatol Knotek buit dit uit door er nog een extra sentimentele laag aan toe te voegen: een liefdesdrama. De ondertitel van het boek luidt ‘A Drama in Four Acts’ en je kunt de 70 gedichten ook op deze manier lezen. De thematiek van de gedichten verandert langzaam van verliefdheid naar wederzijdse liefde en van ruzie tot scheiding en verlies. Wanneer je het boek kaft tot kaft doorbladert schakelen je hersenen steeds tussen het plezier van de enkele pagina en het (zeer abstract blijvende) liefdesplot. Dit maakt het geen moeilijke poëzie, maar wel een ontzettend plezierig werk om door te lezen, te bladeren en te bekijken. 2 4get her zit ontzettend knap in elkaar, in alle opzichten.

Wenen

Misschien is Knoteks kunst typisch iets voor Wenen, een stad waar je in elk geval als buitenstaander bijna niet zonder sentiment aan kan denken. We kunnen zijn boek zien als een reprise van Schuberts Schöne Müllerin, die ook vrolijke virtuositeit combineerde met een rechttoe-rechtaan liefdesdrama. We horen Adolf Loos mopperen over het de vele arbeidsuren die in de bundel zijn gaan zitten. En we sluiten af met Ludwig Wittgensteins slogan: ‘Alles was überhaupt gedacht werden kann, kann klar gedacht werden. Alles was sich aussprechen läßt, läßt sich klar aussprechen.’ 2 4get her – Special 2014 Edition is verkrijgbaar via de website van de auteur: http://visual-poetry.tumblr.com.

Image: © Anatol Knotek, used with permission.