Paul Claes vertaalt Le Bestiaire
coverbeeld: Filipe Dos Santos Mendes (Unsplash, publ. dom.)
Ze zijn zeldzamer dan een bedreigde diersoort. Eerste drukken van Le Bestiaire, ou Cortège d’Orphée verwisselen voor zo’n 30.000 euro van eigenaar. Het gezamenlijke project van Apollinaire en Raoul Dufy geldt als een van de belangrijkste kunstenaarsboeken van de vorige eeuw, maar werd nog nooit in de oorspronkelijke vorm in het Nederlands vertaald. Volgend jaar komt daar als het goed is verandering in met een vertaling door Paul Claes. We kregen toestemming om hier alvast één gedicht te publiceren!
beeldcitaat: houtsnede Raoul Dufy voor Le Bestiaire
Wat maakt de Bestiaire zo bijzonder? De eerste reden is dat de illustraties en de gedichten dezelfde aandacht vragen. Bekijken en lezen vullen elkaar bovendien aan. Zie hierboven de houtsnede voor ‘Le cheval’. Het paard heeft hier de vleugels van Pegasus gekregen, terwijl het in een dressuurstand poseert. Het is net een andere metafoor dan die van de dichter, die eerder een toespeling op Plato’s wagenmenner zal zijn. Dat soort spelletjes vind je in de hele bundel.
Het werk inspireerde talloze andere kunstenaars. Francis Poulenc was de eerste die de muzikaliteit van de Bestiaire ontdekte en er liedkunst van maakte (YouTube). Verschillende andere componisten zijn hem gevolgd en alle gedichten hebben een melodie gekregen. Daarnaast kun je een plank vullen met beeldend kunstenaars van alle continenten die hun eigen illustraties bij de gedichten hebben gemaakt.
De gedichten van Apollinaire
De Bestiaire (1911) is de debuutbundel van Apollinaire. De dichter staat bekend als een van de grote vernieuwers van de vorige-eeuwse poezie, maar deze eersteling laat al zien dat terugblikken voor hem minstens zo belangrijk was als vooruitblikken. Daarin sloot hij aan op de cultuur van negentiende eeuw, waarin neostijlen, historische romans en herwaardering van ambachten contrasteerden met een vlucht van de techniek, globalisering en democratisering. Apollinaire bracht deze contrasten bewust samen. De illustraties zijn modern, maar uitgevoerd met ‘middeleeuwse’ houtsnedetechniek; de gedichten zijn eigentijds, maar met een veelheid aan toespelingen op het verleden. De dichtvorm is die van een allegorisch embleemgedicht, dat zijn hoogtepunt in de zeventiende eeuw had; een bestiaire (bestiarium) is oorspronkelijk een middeleeuwse beschrijving van fabeldieren. De ultieme verwijzing naar terugblikken is de figuur van Orpheus, waaraan twee gedichten zijn gewijd; de mythologische dichter die zijn gestorven geliefde uit de ondereld mocht terugbrengen, op voorwaarde dat hij niet om zou kijken. Wat hij toch deed.
Poëzie, seks en woordspelingen
In de gedichten laat Apollinaire een bonte stoet dieren aan het woord, waarmee hij een al even veelzijdig verhaal vertelt over zijn persoonlijke leven, de poëzie, seks, het geloof, de dood en de kunsten. Ernst wordt afgewisseld met luchtigheid en hij schuwt het gebruik van woordspelingen niet (zoals connin voor het vrouwelijk geslachtsorgaan). Het naast elkaar plaatsen van taal uit verschillende registers zou Apollinaire in zijn hele œuvre blijven doen, om de veelzijdigheid van het leven te vangen én als modern effect. Hier doet hij dat het meest charmant.
De gedichten zijn geschreven in rijmende verzen van wisselende lengte en regellengtes. Apollinaires favoriete achtlettergrepige regel is hier al goed vertegenwoordigd. Het is voor een vertaler vrijwel onmogelijk om aan zowel vorm en inhoud recht te doen en in het Nederlands iets te krijgen dat zich kan meten met het origineel. Maar zie Claes’ versie van ‘Le cheval’ hierboven.
Een paar van de gedichten in het Frans:
LE DROMADAIRE
Avec ses quatre dromadaires
Don Pedro d’Alfaroubeira
Courut le monde et l’admira.
Il fit ce que je voudrais faire
Si j’avais quatre dromadaires.
LA SOURIS
Belles journées, souris du temps,
Vous rongez peu à peu ma vie.
Dieu ! Je vais avoir vingt-huit ans,
Et mal vécus, à mon envie.
LE DAUPIN
Dauphins, vous jouez dans la mer,
Mais le flot est toujours amer.
Parfois, ma joie éclate-t-elle ?
La vie est encore cruelle.
IBIS
Oui, j’irai dans l’ombre terreuse
Ô mort certaine, ainsi soit-il !
Latin mortel, parole affreuse,
Ibis, oiseau des bords du Nil.
De complete tekst is te vinden bij de Sorbonne.
De houtsnedes van Raoul Dufy
Dufy’s illustraties zijn op zichzelf al een feest. Sommige zijn luchtig, ander monumentaal en weer andere puur illustratief. Ze hebben iets middeleeuws, maar de geometrische vormen zijn helemaal 1911. Het overzichtswerk Artist’s books in the Modern Era 1870-2000 van Johnson en Stein formuleert het als volgt: ‘[Dufy and Apollinaire] created the first monumental French illustrated boek of the twentieth century. The vigor of Dufy’s execution reflects his background as a Fauve, yet their design, sophistication and humor anticipate Art Deco.’
Vertaler Paul Claes
De Leuvense wetenschapper-schrijver-dichter-vertaler Paul Claes heeft inmiddels tientallen vertalingen op zijn naam staan en werd hiervoor bekroond met de Martinus Nijhoff Vertaalprijs. Hij is een bekende naam onder Nederlandstalige Apollinairianen; de afgelopen jaren verschenen zijn uitgebreid geannoteerde vertalingen van ‘Zône’ (uitg. Druksel) en Apollinaires pikante gedichten voor Madeleine (Vleugels).
