Onbegrijpelijkheid als stijlmiddel
Het halo-effect is een psychologisch verschijnsel waarbij we de daden of eigenschappen van een persoon relatief positief beoordelen op grond van een indruk die we van die persoon hebben. We hebben de neiging om lachende mensen in pak als betrouwbaar te beoordelen, vandaar dat politici vaak een pak dragen en lachen. Het halo-effect werkt onbewust, wat wil zeggen dat we het niet zomaar uit kunnen zetten. Vandaar dat mensen naar de stembus blijven gaan, ook al worden ze keer op keer teleurgesteld. Een neefje van het halo-effect is het door Dan Sperber beschreven goeroe-effect. Dit houdt in dat vage of onbegrijpelijke taal die wordt geuit door goeroe-achtige types juist hoger wordt gewaardeerd. Ook dit is een onbewust proces: we verwarren onbegrijpelijk met diepzinnig. Goeroes zijn er van allerlei soorten: echte Indiase goeroes, marketinggoeroes, welzijnsgoeroes, maar ook verschillende Franse en Duitse filosofen danken hun status deels aan het goeroe-effect, dat leidt tot relatieve overwaardering. En ja, ook veel poëzie is erop gebaseerd.
Er zijn verschillende technieken om een tekst onbegrijpelijk of vaag te maken. Obscure toespelingen, woorden weglaten, zondigen tegen de grammatica, het mengen van metaforen, het gebruik van abstracte woorden en niet of zeer moeilijk ontcijferbare persoonlijke beeldspraak zijn een paar trucs die je kunt toepassen. Ritmisch raaskallen levert bij natuurtalenten ook een goede onbegrijpelijke en/of vage tekst op.
Wie ervoor openstaat waardeert vage en/of onbegrijpelijke poëzie hoger, puur vanwege de vaagheid of onbegrijpelijkheid. Zoals rijm een knop indrukt van onze geheugenfunctie, zo wordt hier een knop ingedrukt die zorgt voor zoiets als een ervaring van diepzinnigheid. Ik speculeer hier, want ik heb hier geen specifieke psychologische onderzoeken over gelezen, maar het bestaan van het effect is aannemelijk omdat dichters die vage en onbegrijpelijke teksten produceren in de praktijk hoog gewaardeerd worden, zelfs door eminente critici en literatuurwetenschappers. Voor de goede orde: niet elke vage en/of onbegrijpelijke tekst wordt beoordeeld als goede poëzie. Maar daarover later meer.
Bestaat er ook het omgekeerde van een goeroe-effect? Ja, volkomen heldere gedichten worden meestal lager gewaardeerd. Je zou dit het Toon-Hermanseffect kunnen noemen.
