Eindrijm is naast een regelmatig metrum het meest opvallende kenmerk van traditionele, Westerse (premodernistische) dichtkunst. Maar ook in klassieke en moderne poëzie spelen klankherhalingen een belangrijke rol.
Eindrijm (regeleindrijm)
Eindrijm is een kenmerk dat direct opvalt en herkenbaar is als eigenschap van traditionele gedichten. Het vervult verschillende functies. Allereerst markeert rijm zeer duidelijk het einde van de regel, waardoor het publiek het metrum gemakkelijk zal herkennen. Daarnaast kun je met rijm de structuur van een gedicht benadrukken, met name de opbouw in strofe. Door rijmklanken door te spelen naar volgende volgende strofes geef je het gedicht meer eenheid en een gevoel van tijdsverloop. De rijmende woorden zelf krijgen de maximale nadruk en wanneer je hier sleutelwoorden voor gebruikt krijg je een extra sterk effect, eveneens wanneer je woorden kiest die thematisch bij elkaar passen of contrasteren. Rijm heeft tot slot een sterke werking op het geheugen. Rijmende gedichten kun je gemakkelijker onthouden en het is een middel om terug te verwijzen naar eerdere passages.
Vol rijm: mannelijk, vrouwelijk en onzijdig rijm
Bij vol rijm zijn de klanken vanaf de klinker in de laatste beklemtoonde lettergreep van de rijmende regels gelijk, inclusief de klinker of tweeklank. Bij mannelijk of staand rijm is die beklemtoonde lettergreep de laatste lettergreep, bij vrouwelijk of slepend rijm de voorlaatste en bij onzijdig of glijdend rijm de voorvoorlaatste. Een veel toegepast stijlmiddel is om mannelijk en vrouwelijk rijm af te wisselen.
De hersencellen zijn getrouw
In hun perceptieweefgetouw.Gerrit Achterberg, ‘Reikwijdte’, Spel van de wildejacht, Amsterdam 1982 (1957).
Assonerend eindrijm
Eindrijm waarbij alleen de klinkers overeenkomen. Het komt zowel in poëzie uit de middeleeuwen als in modernistische poëzie veel voor. Vol rijm afwisselen met assonerend rijm maakt een gedicht minder ‘in your face’ dan zuiver vol rijm.
Medeklinkereindrijm
Eindrijm waarbij alleen de medeklinkers overeenkomen.
Dubbelrijm
Rijm dat twee beklemtoonde lettergrepen omvat. Zie voorbeeld bij mozaïekrijm: intellectual-hen-pecked you all.
Mozaïekrijm
Rijm dat meer dan één woord beslaat. Corn (2008) geeft als schoolvoorbeeld een couplet uit Don Juan:
But—Oh! ye lords of ladies intellectual
Inform us truly, have they not hen-peck’d you all?Byron, Don Juan
Voorbeeld van Boutens:
Door weeldepijn van wondren lust,
Zaagt gij het spiegelteêr bewogen
Beeld uwer Schoonheid Onbewust,
En zijt uit hooge sfeer gebogen
En hebt den schoonen schijn gekust…P.C. Boutens, ‘Amor inevitabilis’
De aandacht die deze rijmvorm op zichzelf richt, maakt hem bijna (maar niet per definitie) ongeschikt voor het serieuze werk. Rapper Def P gebruikt mozaïekrijm met als extra effect slagrijm juist om respect af te dwingen:
Het is die rapper die al velen op hun track wouden
Met meer vette shit dan ze bij Mora in een snack stouwen
(…)
Je kan nog beter met een hoertje aan de crack trouwen
Dan met jouw imago in de scene aan je respect bouwen
(…)
Ik zal je als een vliegtuig op je plek vouwen
En je als een kamikaze brandend in een flat douwen
Je fake vriendjes en je ingehuurde nepvrouwen
Ze zullen je niet missen, laat staan om je vertrek rouwen
Mij uitdagen is als katten op het spek douwen
Want ik lust je rauw, fok jou, je moet je bek houwe!Def P, in Gotcha ft. Def P & Moordgasten, ‘Je moet je bek houwe’.
Mozaïekrijm op de naam van een persoon is een klassieke truc uit de gelegenheidspoëzie. Mallarmé gebruikte hem in een eerbetoon aan de Engelse schilder Whistler:
Sinon rieur que puisse l’air
De sa jupe éventer Whistler.
Le cuisinier plume les oies
Ah! tombe neige
Tombe et que n’ai-je
Ma bien-aimée entre mes brasGuillaume Apollinaire, ‘La blanche neige’, Alcools, Parijs 1913.
Les brebis s’en vont dans la neige
Flocons de laine et ceux d’argent
Des soldats passent et que n’ai-je
Un cœur à moi ce cœur changeant
Changeant et puis encor que sais-jeGuillaume Apollinaire, ‘Marie’, uit: Alcools.
Holorijm
Twee zinnen die (vrijwel/enigszins) gelijk klinken, maar een andere betekenis hebben.
Ontbrekend rijm
Traditioneel rijmende dichtvormen roepen de verwachting uit dat het rijm daadwerkelijk plaats zal vinden, maar de dichter kan anders besluiten. Dit frustreren van de rijmverwachting is een bekend stijlmiddel bij light verse, maar kan ook in serieuze genres worden ingezet. Turco beschrijft in zijn Book of Forms de Clang, een dichtvorm bedacht door Llewelyn Nicholas: twee vierregelige strofes volgens het rijmschema a b c niet-b / d niet-b e b.
Oogrijm
Ook wel: visueel rijm. Rijm waarbij de rijmklanken wat betreft de spelling overeenkomen, maar waarvan de uitspraak ongelijk is.
Passant auprès de moi le nègre Sam Mac Vea
Voyant que j’ai plus noir que lui s’affligeaGuillaume Apollinaire, Le Poète assassiné.
Rijk rijm
Eindrijm waarbij ook de klank of letter vóór de rijmklank gelijk is. In de Nederlandse traditie geldt dit als een zwakte, maar in de Franse dichtkunst is het juist een toonbeeld van rijkdom, vandaar rime riche.
Il est des loups de toute sorte
Je connais le plus inhumain
Mon cœur que le diable l’emporte
Et qu’il le dépose à sa porte
N’est plus qu’un jouet dans sa mainGuillaume Apollinaire, ‘Cést Lou qu’on la nommait’, uit: Calligrammes.
Schrikkelrijm
Eng.: light rhyme. Rijm waarbij een van de rijmklanken onbeklemtoond is. Bijvoorbeeld: vecht-Dordrecht. Dit werd vroeger vak als een stijlfout gezien, maar je kunt het ook als subtielere vorm van rijm inzetten.
Slagrijm
Eindrijm dat meer dan twee opeenvolgende regels beslaat.
Zwak rijm
Eng.: weak rhyme. Rijm waarbij de rijmklanken onbeklemtoond zijn. Bijvoorbeeld: Ibsen-rupsen.
’t Lijkt zoo of een wonder komen kan,
Gewoon, als in een mijmering –
Gewoon, als een oude loome man
Met een lachend kind door de schemering.Adriaan Roland Holst, ‘Sneeuwliedje’, uit: De Gids, 1910.
Andere vormen van klankherhaling
Goed, dat was vroeger.
Maar het was deze oever, waar het gebeurdeBenno Barnard, ‘Visser 50 v. Chr.’
Assonantie
Herhaling van klinkers.
the moon is another stone overturned in the canyon,
the ground cools and the animals you don’t see by day
leave the footprints you find in the morningCaitlin Maling, ‘Desert Meditation’, online gepubliceerd door Overland
Beginrijm
Ook wel: alliteratie of stafrijm. Woorden in dezelfde regel of althans in de nabijheid van elkaar met gelijke of sterk gelijkende beginklanken.
visualiseer de valreep
Astrid Lampe, uit: Rouw met diertjes
Medeklinkerherhaling
Herhaling van medeklinkers.
Kettingrijm
Eindrijm op het eerste woord van de volgende regel.
