Faustroll: het raadsel van de titel

Vanmiddag bezorgde de postbode mij de splinternieuwe vertaling van de Faustroll, voluit Gestes et opinions du Docteur Faustroll, pataphysicien, in het Nederlands Roemruchte daden en opvattingen van doktor Fausroll, patafysicus van Alfred Jarry. Dit is de bekende ‘bijbel’ van de patafysica, Zoals een bijbel dat verdient is er nu een Nederlandstalige geannoteerde versie. Omdat ik hier eerder schreef over de merkwaardige titel van het boek, was dat een van de eerste zaken die ik opzocht. We weten weer meer.

De Faustroll kun je het eenvoudigst omschrijven als een cocktail: van een symbolistisch verhaal, science fiction, een literair vriendenboek, een rabelaisiaans reisavontuur en een boekenkast aan toespelingen op andere literatuur. De titel is toepasselijk ook een cocktail, of beter: een cocktail van een cocktail.

De basis: The Life and Opinions of Tristram Shandy, Gentleman

De moderne roman ontstond in Engeland met klassieken als Robinson Crusoe, waarvan de volledige titel luidde: The Life and Strange Surprising Adventures of Robinson Crusoe of York, Mariner (het boek heeft ook nog een lange ondertitel). Laurence Sterne stak met zijn Tristram Shandy de draak met het snel populair geworden genre en begin en eind van zijn titel zijn een toespeling op Defoes titel. Sterne heeft deze titel gecombineerd met een al even beroemd boek uit een andere categorie: Diogenes Laërtius’ Lives and Opinions of Eminent Philosophers (Engelse titel). Dit boek dankte zijn populariteit deels aan de levensbeschrijving van een naamgenoot van de auteur: Diogenes van Sinope, de cynische wijsgeer.
 Was Jarry zich hier bewust van? Voor de Robinson-verwijzing is een sterke aanwijzing: deel 3 van de Faustroll heeft als ondertitel Over zee van Parijs naar Parijs, of de Belgische Robinson. verder kende Jarry goed oud-Grieks en volgde hij filosofielessen. De titel van het boek van Diogenes Laërtius zal hij waarschijnlijk hebben gekend.
 Het doet denken aan snow-coneformules van boeken in onze tijd. Na Geert Maks bestseller Hoe God verdween uit Jorwerd verschenen er titels als Hoe God verdween uit de Tweede Kamer. Jarry’s titel volgt verschillende snow-cones tegelijk en creëert zo een Droste-effect.

Gestes

Noot één van de nieuwe vertaling bevestigt dat dit een verwijzing is naar het chanson de geste-genre van middeleeuwse heldenliederen. Het punt van Jarry is mogelijk dat hij een extra tijdperk aan de klassieke oudheid en de achttiende eeuw wilde toevoegen. Hij was ook een liefhebber van middeleeuwse prenten en verhalen.

Docteur Faustroll

De titel als geheel is een cocktail, maar de naam van het hoofdpersonage is dit ook. De naam is wat door taalkundigen meestal een portmanteauwoord wordt genoemd: een woord waarbij twee of meer woorden in elkaar geschoven zijn om een nieuw woord te vormen, zoals Brangelina, Carmageddon, Groupon en brunch. Portmanteaus werden in de negentiende eeuw populair dankzij Lewis Caroll, die deze term introduceerde in zijn Alice.
 In de Faustroll komen verschillende portmanteauwoorden en -namen voor. De titel ‘Ethernité’ is een combinatie van ‘ether’ + ‘eternité’ en de naam van verteller Panmuphle is een samentrekking van de naam van Pantagruels reisgenoot Panurge en mufle, ‘lomperik’, dat volgens een noot bij de nieuwe vertaling in Jarry’s tijd als scheldnaam voor burgers werd gebruikt.
 Faustroll is een portmanteau van Faust + troll, het Franse woord voor trol. Jarry werkte als manusje van alles in het theater waar de Parijse première van Ibsens Peer Gynt plaatsvond en hij staat op het door Edvard Munch geïllustreerde affiche vermeld in de rol van ‘1er troll de cour’. Volgens de noten wordt het betwist of hij die rol ook daadwerkelijk heeft gespeeld. Biograaf Alastair Brotchie wijst vooral op het totaal zelfzuchtige karakter van Ibsens trollen. Die karaktertrek zou Jarry hebben gefascineerd.
 Faust is natuurlijk de Faust van Goethe en andere literatuur over deze legendarische figuur. Ook hierover staat in de noten iets opmerkelijks. Faust zou ook de naam zijn van een van de acteurs in Peer Gynt en mogelijk zou ook deze een trol hebben gespeeld en zou er dus ergens hebben kunnen staan ‘Faust: troll’ en zou Jarry de naam dus kant en klaar geserveerd hebben gekregen.

Verdere inspiratie

Er zijn meer titels die Jarry voor ogen kan hebben gehad. De noten ontlenen deze aan een eerder verschenen artikel en geven Sartor Resartus:Life and Opinions of Herr Teufelsdröck (Carlyle) en Vie et Opinions de M. Frédéric Thomas Graindorge, docteur en philosophie (Taine). Een titel die ik nog niet in de Jarriana heb gezien is Le cas étrange du docteur Jekyll, de vertaling van Robbert Louis Stevensons The Strange Case of Dr Jekyll and Mr Hyde. Jarry heeft werk van Stevenson vertaald en zijn vriend Marcel Schwob werkte aan een theaterbewerking van de Jekyll. Dit verhaal heeft bovendien net als de Faustroll een jurist als centrum van de vertelling. En beide namen eindigen op twee l’en. Aan de andere kant: het wemelde toen van vertellingen over doctoren.

, pataphycicien

De patafysica is de naam van de wetenschap van denkbeeldige oplossingen, die Jarry verschillende malen in zijn werk opvoerde. Hij zou net als Ubu zijn ontstaan in de schoolbanken van het lycée in Rennes tijdens de natuurkundelessen.Het is wetenschapssatire op hoog niveau in de traditie van de al genoemde Diogenes van Sinope. Toen zijn rivaal Plato eens de mens definieerde als ‘vederloze tweevoeter’, liep hij langs de markt, kocht een kip, plukte deze en presenteerde hem bij Plato’s Academie als ‘Plato’s mens’.
 Jarry’s titel is een soort korte geschiedenis van de menselijke verbeelding.